DOFINANSOWANO ZE ŚRODKÓW BUDŻETU PANSTWA
Nazwa programu lub Dotacji:
NARODOWY PROGRAM ROZWOJU HUMANISTYKI
Nazwa zadania:
„Przygotowanie do druku i wydanie trzech tomów Dzienników Stefana Żeromskiego w ramach krytycznej edycji jego Pism zebranych”.
DOFINANSOWANIE :504 400
Krótki opis :
Młodzieńcze dzienniki Stefana Żeromskiego wydawane były dotąd tylko dwukrotnie: najpierw w latach 1953–1956, powtórnie w latach 1963–1970; od ponad pół wieku nie były wznawiane Przygotowywana obecnie nowa edycja dzienników musi się od poprzednich różnić – i będzie się znacznie różnic. Przyniesie tekst znacznie pełniejszy i opatrzony znacznie bogatszymi objaśnieniami.
Swój diariusz zapisywał Żeromski w kieszonkowych notesach różnej wielkości; jak dziś wiemy, w latach 1882–1891 wypełnił zapisami 26 takich notesów; losy tych autografów były dramatyczne; w nieznanych okolicznościach zaginęła znaczna ich część; kilka z tych zgub szczęśliwie się odnalazło. W edycji pierwszej (1953–1956) opublikowano 15 takich notesów-autografów, w edycji drugiej 16, w edycji teraz przygotowywanej będzie ich 18. W tej nowej edycji tekst będzie pełniejszy i w innym sensie. W wydaniach poprzednich usunięte zostały – ze względów politycznych i obyczajowych – liczne fragmenty tekstu. W edycji pierwszej te skreślania obejmują aż kilkadziesiąt stron, w wydaniu drugim są skromniejsze, ale jednak znaczne. W edycji teraz przygotowywanej wszystkie te wykreślone fragmenty wrócą na swoje miejsce.
Znacznie bogatszy będzie też aparat krytyczny. W dwóch edycjach z połowy ubiegłego wieku wydawcy, co jest zupełnie zrozumiałe, tak budowali objaśnienia do tekstu, by najpełniej oświetlić biografię Żeromskiego (wówczas jeszcze niezbyt dobrze poznaną), jego lektury, jego doświadczenie, a w ślad za nimi poglądy społeczne i polityczne, tropili związki między zapisami w dzienniku a późniejszymi nowelami, powieściami i dramatami Żeromskiego. Ten obszar wiedzy o życiu i twórczości autora Przedwiośnia został uważnie rozpoznany i trafnie w objaśnieniach do tekstu przedstawiony. Edycja obecnie przygotowywana wychodzi poza ten obszar.
Dzienniki umożliwiają także obserwowanie, jak z upływem czasu i w miarę zapisywanie kolejnych notesów, zmieniał się język Żeromskiego. W najwcześniejszych tomikach posługuje się językiem wyniesionym z domu rodzinnego, to jest językiem niezbyt dobrze wykształconej drobnej szlachty świętokrzysko-sandomierskiej; pełno w nim wyrażeń gwarowych i archaicznych, nierzadko pojawiają się rusycyzmy, częściej – pospolite błędy językowe. W późniejszych tomikach – pod wpływem nauki szkolnej, lekcji języka polskiego, przede wszystkim jednak w wyniku zachłannego czytania i pisania – język ten uwalniał się od prowincjonalizmów i błędów, wzbogacał, piękniał. Każdy z 18 drukowanych w tej edycji tomików opatrzony zostaje obszerną notą edytorską, w której rejestrowane są przedstawione wyżej cechy języka młodego Żeromskiego. Noty te, ułożone w porządku chronologicznym noty te umożliwiają śledzenie tej ewolucji. Po latach stal się przecież Żeromski klasykiem polskiej mowy; w notach edytorskich można zobaczyć początki tej drogi.
Dzienniki umożliwiają także poznanie środowiska, w jakim dorastał i dojrzewał młody Żeromski. Jak wiadomo, wcześnie on osierociał, z kieleckimi kuzynami nie utrzymywał bliższych kontaktów; obracał się więc głównie najpierw rówieśniczym środowisku kieleckich kolegów-gimnazjalistów, potem, gdy zamieszkał w Warszawie, kolegów-studentów. O nich głównie pisał w dziennikach. Nie ma chyba drugiego takiego napisanego po polsku dokumentu źródłowego, który w sposób tak pełny prezentowałby pokolenie rówieśników Żeromskiego. Ostatnie okolenie przyszłej polskiej inteligencji, które dojrzewało jeszcze w warunkach niewoli narodowej i które w dorosłym życiu tworzyło podwaliny naszego niepodległego bytu państwowego. W przygotowywanej edycji pojawią się – po raz pierwszy – objaśnienia biograficzne o większości jego kolegów-rówieśników; pojawią się nie tylko w przypisach, lecz także w szeregu not umieszczanych w Słowniku biograficznym, drukowanym, tak jak noty edytorskie, na końcu każdego tomu. Znajdują się tam niekiedy — niestety – tylko cząstkowe informacje o ich pochodzeniu społecznym, kondycji finansowej, późniejszych studiach, a potem funkcjach pełnionych w dorosłym życiu. Lecz i tak jest to jedno z istotnych źródeł informacji o „świętokrzyskiej” cząstce tej generacji.